Imago-dissen

Het grote nieuws van deze nazomer is dat het verleden niet vredig ligt te slapen, maar een sluipende panter is die ons elk moment kan bespringen. Kregen voorheen alleen nog kandidaten in verkiezingstijd de tanden in hun nek (een alcohol- of fraudeverleden, een foute minnares), deze nazomer lijkt, zelfs in vredestijd, niemand meer veilig.

Sinds het Duyvendakgebeuren ontdekte de journalistiek nieuwe stokken om slapende panters mee op te porren. Dat de Kamer op de eerste bijeenkomst na het reces in spoed debatteerde over een vage krabbel van jaren her is een schrijnend startschot van een seizoen van dirty politics en image bashing.

Wie iets ongerijmds deed (Rita Verdonks lidmaatschap van de Pacifistische Socialistische Partij) is even verdacht als wie iets níet deed (Defensieminister Eimert van Middelkoop (CU) is zelf nooit in dienst geweest).

Waarom zo’n ophef over dat PSP-verleden? Illustreert dat niet domweg de oude wijsheid: ‘Wie vóór z’n veertigste niet links is, heeft geen hart, wie ná z’n veertigste niet rechts is geen verstand’?

Dan Van Middelkoop. Ik kan me de interviewsituatie met Vrij Nederland exact voorstellen. Een gemoedelijke sfeer, een lacherige minister die wat jeugdherinneringen ophaalt: “Tijdens die twee dagen militaire keuring voelde ik: dit is helemaal niets voor mij. Hier ga ik doodongelukkig van worden.” De interviewer grinnikt joviaal mee, en mompelt even later: “Nou, ik denk dat ik het wel zo’n beetje heb...”

Nauwelijks heeft het interviewslachtoffer de hielen gelicht, of er gaat al een ronkend persbericht de deur uit. Terwijl: hoeveel ministers van Onderwijs hebben zelf nooit voor de klas gestaan? Is een directeur van een zuivelconcern incapabel als hij zelf nooit koeien molk? Komt Vrij Nederland eerdaags met de spectaculaire onthulling dat Landbouwminister Verburg nooit op een tractor akkertjes heeft omgeploegd, Volksgezondheidminister Ab Klink geen medicijnen studeerde?

Onzinnige beschuldigingen die alleen in een klimaat van oprukkende domheid weerklank vinden. Laag-bij-de-gronds imago-dissen is jammer genoeg al lang niet meer voorbehouden aan onbeschaafde landen als Amerika.

Dit is de nazomer van onze beschaving.

Kartonnen dozen

Iedere crisis creëert zijn eigen emblemen. Die van de jaren dertig: rijen sjofele mannen voor arbeidsbureau’s. Die van de kredietcrisis: verslagen mannen in pak die een bankgebouw uit lopen met een doos onder hun arm. Wat daarin zit laat zich raden: ingelijste foto’s van gezinsleden, de eigen koffiemok, de presse-papier die dochterlief beschilderde voor vaderdag.

Ach, Amerika. Terwijl wij hier steggelen over een mogelijk begrotingsgaatje en een fooitje aardgasbaten, hebben beide presidentskandidaten daar een astronomisch zwart gat van enkele honderden miljarden dollars in hun begrotingen. Protest of zelfs maar lichte verontwaardiging hierover blijft uit in het land dat schaamteloos op de pof leven accepteert als een vanzelfsprekendheid, en dat volledig draait op gedroomde, fictionele vermogens. The American Dream.

Allemaal de schuld van De Medici in de vijftiende eeuw. Vóórdat zij in Florence de eerste banken oprichtten, was geld uitlenen tegen rente door de kerk verboden. Dankzij De Medici ontstond er een wereldeconomie die neerkomt op het verplaatsen van schuldenbergen tussen de deelnemende spelers.

Hoewel zelfs ingewijde economen er moeite mee zullen hebben om uit te leggen in welk opzicht die handelswijze verschilt van het illegale piramidespel, leeft over het algemeen de opvatting dat het wereldeconomiespel zich eindeloos voort kan zetten. The Dream Lives On.

In de Renaissance zorgde de leeneconomie ervoor dat ook arme burgers zich een adelbestaan konden aanschaffen, totdat decadentie de boel onvermijdelijk liet ontploffen. Nu, vijfhonderd jaar later, staat de nieuwe adel, strak in het pak, in het centrum van New York op straat met een kartonnen doos.

Ik blijf het een even mooi als komisch beeld vinden. Lehman Brothers gebruikte de beurs alsof het een casino was, zo blijkt. Goed dat de overheid niet bijsprong. Zo worden die kartonnen dozen een waarschuwing tegen al te hebzuchtig bankieren met te hoge risico’s.

Dante Alighieri plaatste de verkwisters en hebzuchtigen in de vierde kring van de hel, waar zij, samen met Sisyphos, een zware last zinloos heen en weer moesten sjouwen. Zo zullen de New Yorkse yuppen hun kartonnen dozen van werkgever naar werkgever zeulen.

Kansen

Hoe beroerd de mensheid er aan toe is, zie je het beste door naar haar reclames te kijken. Al die utopische beelden samen vormen een inventaris van haar tekorten en onvervulde dromen. De photoshopparadijzen van soepele jonge huiden, ranke lijven, blinkende gebitten en gelukkige gezinnen zijn een exact fotonegatief van de werkelijkheid: rimpelige vetzakken met slechte tanden en gebroken gezinnen.
Lange tijd dacht ik dat de reclamewereld als enige patent had op dit omkeertrucje, maar het wordt mij steeds duidelijker dat heel veel instanties het graag opvoeren. Niet in de laatste plaats de overheid.
Een voorbeeld. Deze week kwam naar buiten dat in Nederland duizenden hectaren industrie- en bedrijventerrein staan te verpauperen. Het Ministerie van Economische Zaken heeft er een ‘taskforce’ op gezet. Klinkt stoer: taskforce. Je stelt je er Ghostbusters-achtige strijders bij voor die de boel wel even een extreme make over geven. In werkelijkheid zijn het bureauambtenaren die een rapport schrijven. De titel: Kansen voor Kwaliteit.
Kom daar maar eens op. Kansen. Bij dat woord moet je altijd even een mentale omkeermanoeuvre uitvoeren. Kansenjongeren en kanswijken zijn immers de camouflagenamen geworden van de grotestedenproblematiek, zoals gehandicapten ooit ‘mensen met mogelijkheden’ werden.
Wie de pijnpunten van Nederland wil vinden, hoeft alleen maar het woord ‘kansen’ in de zoekschermen van de ministeries in te voeren.
Kansen voor het Nederlandse volksgezondheidsbeleid; Kansen voor duurzaamheid; Kansen voor Innovaties openbaar vervoer Noord-Holland noord. Of een milieuproject van melkveehouders en het Ministerie van Landbouw: Koeien en Kansen.
Alsof al deze verbale schaamlappen nog niet gênant genoeg zijn, uiten al die taskforce-ambtenaren zich louter in zinnen als: “De herprofilering biedt daarentegen zodanige kansen voor waardecreatie dat deze grotendeels financieel sluitend moet kunnen worden gerealiseerd. (…) Het tempo van de inhaalslag zal dan ook omhoog moeten, wil de herstructureringsmoed niet in de schoenen zakken.” (Uit: Kansen voor Kwaliteit)
Eén kans lijkt me levensgroot: dat het woord ‘kans’ in de toekomst alleen nog maar negatieve connotaties heeft en synoniem wordt met ellende, bonje en misère. Daarvan zakt de herstructureringsmoed je in de schoenen.

Karakterloos lezen

Als politici meer literatuur zouden lezen, zou de wereld er een stuk beter voor staan. Die stelling las ik laatst in een essay van Joseph Brodsky. Even dacht ik dat we met Jan-Peter Balkenende dan toch een goede leider hebben.

Voor het zomerreces geeft hij zijn kabinetsleden namelijk altijd een roman cadeau; dit jaar eentje van Dave Eggers. Zelf heeft hij Karakter van F. Bordewijk herlezen, zo bleek maandag bij zijn toespraak aan de Erasmus Universiteit, waar hij de held uit “dit puur Rotterdamse boek” als lichtend voorbeeld wilde stellen voor een “nieuw arbeidsethos”.

Over de held Katadreuffe zei Balkenende: “Hij werkt, studeert, brengt offers en grijpt de kansen die hem geboden worden met beide handen aan. Ondanks - of misschien wel mede dankzij - de tegenwerking van zijn vader, weet hij uiteindelijk zijn ideaal te bereiken. Een kwestie van karakter.”

Hier verstomt het verstand. Heeft de premier het boek wel gelézen? Dan wist hij dat Karakter juist over de ontluistering en schaduwkant gaat van dit arbeidsethos. In zijn verbeten strijd om een positie verliest Katadreuffe oog voor wat werkelijk van belang is, zoals menselijke relaties. Verblind door wat Balkenende prijst als “het vermogen door te zetten” loopt de hoofdpersoon ondermeer een grote liefde mis. Bordewijk waarschuwt voor de emotionele verkilling waar Katadreuffe zich op de laatste pagina’s van het boek pijnlijk bewust van is.

Op de slotpagina denkt de tragische held aan zijn moeder: ‘En hoe triest was dat, hoe ánders hadden zij samen moeten zijn, deze vrouw en hij.’ Dan valt ook het motto op z’n plaats: A sadder and a wiser man / He rose the morrow morn (Coleridge).

Het is ongelooflijk: Balkenende heeft het einde niet gelezen! Al zijn paternalistische praatjes over ‘het karakter van Nederland’ en ‘karakter op de werkvloer’ hangt hij op aan een roman die hier nu juist een lange neus naar trekt.

Uw premier vindt dat u niet hard genoeg werkt. Op zo’n karakterloze aanval past maar één antwoord: ga Bordewijk lezen, onderuitgezakt tegen een parkboom.